Xogos con pelota: o brilé

Xógase ó aire libre, nun terreo chan, só nenas ou nenos e nenas misturados, pois estando sós, os rapaces preferen o fútbol. xogan con calquera pelota que teñan, aínda que é preferible unha pelota cun pouco de peso.
Trátase dun xogo, case un deporte, que combina a forza física e a resistencia, pois se os equipos están ben equilibrados o partido pode durar bastante tempo, coa estratexia.
O espazo de xogo (campo) establécese en función de distintas variables:

• as propias condicións do terreo;
• as características da pelota;
• o número de xogadores;
• a idade e/ou a destreza dos mesmos;

As dimensións podían oscilar entre un mínimo de 15 metros de largo por 4 de ancho, e 25 metros de largo por 12 de ancho.

O campo divídese transversalmente en dúas partes cunha liña trazada cun pao ou cunha tiza. Ningún dos equipos pode pisa-la liña que o separa do outro. Os brilados dun equipo pasan a situarse detrás dos xogadores do equipo contrario e tampouco poderán invadir o seu espazo.

Brilar quere dicir tocar coa pelota a un xogador do equipo contrario antes de que bote no chan.

O número de xogadores por equipo é de dous ou máis, sen limitación; pode xogar un número par de xogadores contra un número impa (oito contra nove, por exemplo), porque os equipos fórmanse practicando unha sorte, case sempre a sorte dos pés, e o último en ser escollido é sempre o máis pequeno ou o áis torpe, de xeito que a súa presenza non desequilibra as posibilidades dos equipos.

Os brilados son fundamentais para a estratexia do xogo, pois unha boa combinación entre eles e o resto dos xogadores do seu equipo pode conseguir acorralar ó equipo contrario, desgastándoo físicamente para despois brilarlle un xogador por sorpresa.

O xogador brilado leva consigo a pelota, de forma que, se un equipo leva moito tempo sen poder collela, pode deixar que lle brilen a un xogador para recuperala.

A roupa dos nenos

Pelele, prenda que se empregaba como roupa interior ou para bañarse no río.

Xogos de cartas: o tute

O máis frecuente é que participen catro xogadores, por parellas. Xogaban principalmente os homes, tanto na casa coma na taberna.
Repártense 8 cartas a cada xogador.
Pódense cantar 20 tendo o cabalo e o rei do mesmo pau ou 40 se son do triunfo .
O que fai a última baza apúntase as dez de últimas.
Gaña o equipo que máis puntos consiga.

Xogos e xoguetes: as mariquiñas

Era un xogo propio das nenas das vilas e cidades, que xogaban con elas ata que eran case mociñas.

Consistían nunha folla de papel na que aparecía unha bonenca recortable cos seus vestidiños e accesorios, que se recortaban tamén e se superpoñían á boneca por medio dunhas pestanas qu había que tratar de non estropear ó recorta-las pezas.

As nenas máis vellas facían elas memas vestidos para as mariquiñas con papeis e laois de cores.

En canto ós rapaces estaba mal visto que participaran neste xogo e eran obxecto de bulra se se interesaban por el.

Ás nenas tamén lles gostaba facer traxes para as bonecas con calquera anaquiño de tea que atoparan, ou memo con follas, pétalos de flores, crocha do millo, etc.

Os peiteados das nenas

Retahílas: Un elefante se balanceaba...

O seu recordo vai inevitablemente unido ós interminables desplazamentos no 600 camiño das praias que marcaron a infancia de moitos nenos e nenas nos anos 60.

Un elefante se balanceaba
sobre la tela de una araña
y como veía que no se caía
mandó llamar a otro elefante.

Dos elefantes se balanceaban
sobre la tela de una araña
y como veían que no se caían
mandaron llamar a otro elefante.

Tres elefantes...

Cuatro elefantes...

E así ata que se cansaban.

Remedando ós maiores: As tendas

Era un xogo preferentemente das nenas ó que incorporaban ós nenos máis pequenos. Xogaban tanto ó aire libre coma no interior imitando os comportamentos que observaban nos maiores. No xogo introducían os xoguetes que tiveran e moitos materiais de desfeita: frascos vacíos e caixas, froitos silvestres, principalmente moras, piñóns. carolos...
Os cartos eran fabas, graos de millo ou carolos dos carballos; facían cartuchos con follas do diario se as tiñan e senón con follas das árbores...

Xogos de mesa: o dominó

En Galicia practicábanse numerosos xogos de mesa segundo as zoas, as estacións do ano e o status familiar:

• cartas
• parchís
• oca
• damas
• xadrez
• dados
• dominó
• palé...

O dominó en Galicia era un xogo exclusivo dos homes, principalmente dos máis vellos, que se xogaba nas casas cos viciños ou nas tabernas.

O dominó consta de 28 fichas rectangulares divididas en dous cadrados numerados do 0 (brancas) ó 6 con tódalas combinacións posibles. Participan 4 xogadores por equipos; para gañar, un equipo debe acadar antes que o outro un certo número de puntos que irá sumando a partires das fichas que lle queden sen colocar ó equipo contrario cando se peche o xogo.

Cantigas: A mi burro...

A mi burro, a mi burro,
a mi burro le duele la cabeza,
el médico le ha puesto
una corbata negra.

A mi burro, a mi burro
le duele la garganta,
el médico le ha puesto
una corbata blanca.

A mi burro, a mi burro
le duelen las orejas,
el médico le ha puesto
una gorrita negra.

A mi burro, a mi burro
le pesan las pezuñas,
el médico le ha puesto
emplastos de lechuga.

A mi burro, a mi burro
le duele el corazón,
el mádico le ha puesto
jarabe de limón.

A mi burro, a mi burro
ya no le duele nada,
el médico le ha puesto
jarabe de manzana.

Xogos e xoguetes: ¡Arriba España!

Moi popular nos anos 50 e 60 e logo desaparecido por tempo, volveu a poñerse de moda hai uns anos, tanto entre os rapaces das escolas, como nos obradoiros de estimulación cognitiva para adultos maiores baixo a denominación de STOP ou lapis quietos.

Pode participar un número calquera do xogadores. Elabora cada un unha plantilla de nove columnas e tantas filas como permitan as dimensións do papel (case sempre unha folla de bloc cuadriculada); na primeira fila e seguindo este orden escríbense as seguintes palaras: LETRA, NOME, APELIDO, CIDADE, ANIMAL, FLOR, FROITO, MARCA COMERCIAL e PUNTOS, unha palabra en cada casilla.
O que dirixe o xogo vai dicindo as letras do alfabeto á vez que sacude a man dereita; cando alguén di PARA, anótase a última letra dita, supoñamos o M, e o máis rapidamente posible todos deben escribir unha palabra que comece por M de cada unha das categorías: Marcelino, Morán, Málaga, morcego, malva, mandarina, Magefesa...
Pero cando un calquera di ¡Arriba España!, STOP, ou LAPIS QUIETOS, segundo o nome que cada grupo de xogadores lle den ó xogo, hai que deixar de escribir, ainda que non se poideran completar tódalas casillas.
O sistema de puntuación pode variar duns grupos a outros, pero fundamentalmente é o seguinte:

• Cero puntos se non hai resposta ou é incorrecta;
• Cinco puntos se é correcta, pero coincide coa dalgún outro compañeiro;
• Dez puntos se é correcta e non coincide;
• Quince puntos se nengún outro ten resposta correcta nesa cela.

Ó finalizar-lo xogo, súmanse os puntos e gaña o que teña a puntuación máis alta.

Cantigas: as coplas da Maruxiña

A música está moi presente no mundo infantil; as nais e, sobre todo, as avoas aprendíanlle ós nenos e máis ainda ás nenas as coplas que elas sabían.
Reunimos algunhas delas baixo a denominación de "Coplas da Maruxiña" e non é preciso dicir por que.

- Maruxiña, dame un bico
que ch'hei dar un pataco.
- Non quero bicos dos homes
que me cheiran ó tabaco.

Maruxa se vas á feira,
cómprame un porco rabelo,
que se mo compras con rabo
non me colle no cortello.

Maruxiña do forneiro,
se é que coces, faime un bolo;
se mo fas faimo de trigo
que eu de millo non cho como.

Maruxiña cando chove
pon o neno no tellado;
o neno de Maruxiña
cando chove está mollado.

Maruxiña, o teu paxaro
anda nas miñas cereixas;
come, paxariño, come,
veremolas que me deixas.

Xogos e xoguetes

As martabelas (carracas) facíanas case sempre os avós ou herdábanse deles; eran obxectos ó que se lle tiña moito aprezo. hoxe o seu uso está restrinxido á Semana Santa.
Consta de dúas pezas de madeira, unha redondeada, a xeito de mango, e outra que xira.

Son populares expresións como:
falar coma unha martabela ou parecer unha martabela para referirse a unha persoa que fala moito e deseguido.

Xogo con pauciños ou con pallas

Precísanse pauciños ou anacos de palla de lonxitude similar, cóllense no puño e déixanse caír no chan. Un dos rapaces deberá ir separando un dos outros a partires do que está por enriba e sen que se movan os outros; en caso contrario perde.

Xogos de cartas: o subastado

É unha variante do tute.
Participan tres, catro ou máis raramente seis xogadores. Se son tres, retírase o dous de ouros da baralla e se son pares, xógase por equipos. Non están permitidas as señas.
Barállase, córtase e repártese o mazo enteiro por igual a tódolos xogadores.
Segun do as cartas que cada un ten na man fai un cálculo dos puntos que pode conseguir e aposta a setenta, oitenta, cen... Leva a subasta o que aposta máis alto que será tamén o que escolla o pau de triunfo.
Xogan por quenda comezando polo que se atopa inmediatamente á dereita do que reparteu; é obrigado asistir ó pau cunha carta máis alta se é posible e senón, por este orden, cunha máis baixa, con un triunfo ou cunha carta calquera. O valor das cartas é o mesmo que na brisca ou no tute.
Tendo na man, despois de gañar unha baza, un cabalo ou rei do mesmo pau, pódense cantar vinte ou corenta se son do pau que triunfa.
O que fai a última baza conta as dez de últimas.
Se finalmente o que levou a subasta consegue obter ou superar os puntos apostados anótaos na súa conta, pero se nono consegue anótanos cada un dos contricantes.
Trátase dun xogo que require estratexia, memoria e gran dose de sicoloxía.

"Tres marinos a la mar"

É unha variante do xogo da agachadela, pero neste caso panda máis dun neno (dous, tres, segundo o número total de xogadores) e non se conta, senón que, cando xa están agochados, berran
"Tres marinos a la mar"
e os que deben atopalos responden
"Otros tres en busca van"
e principia a búsqueda.

"Agua al pez"

Xogaban ó aire libre nun sitio chan cando había moitos nenos e nenas. Facían dúas ringleiras enfrontadas colléndose fortemente das mans do compañeiro que a cada un lle correspondía.
Un dos nenos máis pequenos facía de "pez" lanzándose sobre os brazos dos compañeiros, que subindo e baixando os brazos ó compás da melodía, facíano avanzar cantando
"Agua al pez
que se muere de sed,
agua al pez..."
Para que o xogo durara máis facían unha cadea, de xeito que os que quedaban detrás do "pez" corrían para colocarse diante e alonga-la ringleira ata que se cansaran.

Os números

Xogábase nas escola. Participaban dúas rapazas e cada unha delas sen que a outra lle vira poñía nunha ringleira varios números, 7, 8 ou máis, dependendo do tempo que quixeran xogar, comprendidos entre o 1 e o 20 ou o 30, segundo acordaran;
Por exemplo:
3 - 7 - 8 - 10 - 14 - 17 - 19

E debaixo, noutra ringleira tódolos números correlativos
1 - 2 - 3 - 4 - 5 -6 - 7 - 8 - 9 - 10 - 11 - 12 - 13 - 14 - 15 - 16 - 17 - 18 - 19 - 20

Por quenda, unha dicía un número, por exemplo o 4 e tachábao na ringleira de abaixo para non volver dicilo. Se a compañeira non puxera ese número na súa ringleira superior dicía "non" e cambiaba a quenda; se dicía "si" debía tachalo e a outra dicía outro número e así ata que perdera.
O xogo remataba cando unha nena tiña tachados tódolos números da súa ringleira superior.

O xogo da Mariquiña

Variante do Concello de A Golada.
Xogan nenos e nenas ó aire libre. Forman un corro e unha rapaza colócase no medio, sendo ela a que propón o tema do xogo, por exemplo, face-lo pan.
A roda xira ó seu redor e cantan:
Por aquí me vou, por aquí me veño,
Mariquiña, ¿que estás facendo?
A nena contesta:
- Estou moendo o trigo.
E a roda segue:
Por aquí me vou, por aquí me veño,
Mariquiña, ¿que estás facendo?
Volve a contestar:
- Estou amasando a fariña.
E así sucesivamente ata que unha rapaza do corro lle di, por exemplo:
- ¿Fixéchesme a bola que lle encarguei?
Se a que está no medio contesta que se esquenceu, a roda desfaise inmediatamente e a rapaza que pediu a bola corre para pillar á outra; se non é capaz de pillala, perde e ten que substituíla pasando ó medio da roda con outra tarefa.

Variante do Concello de Ordes:
Os nenos e nenas forman unha roda ben apretada poñen uns os brazos por enriba dos hombreiros dos outros; no medio colócanse un neno e unha nena que simbolizan o matrimonio que está na casa. Fóra queda unha nena que danza ó redor do corro e canta:
Por aquí vou, por aquí veño,
a Mariquiña na casa teño.
Logo fai unha parada e mete a cabeza pola fiestra, é dicir, por riba dos hombreiros dos compañeiros e pregunta:
- ¿Que fas, Mariquiña? (1)
E a nena do medio contesta:
- Estou prendendo o lume.
E segue:
- ¿Que fas, Mariquiña?
- Estou facendo no caldo.
- Estou facendo nas papas.
E así en tódalas fiestras:
- Estou lavando a roupa.
- Estou muxindo as vacas...

(1) No Concello de Vedra dicían:
Por aquí me voy, por aquí me vengo.
Mariquita en casa, ¿qué estás haciendo?

Este xogo tiña un carácter pedagóxico, porque a nena que estaba no medio da roda na variante do Concello de A Golada debía coñer por orde secuencial os labores propios da actividade elexida.
A variante do Concello de Ordes proporciónanos unha interesante información sobre oreparto de tarefas por xénero.

As piñatas

Xogo propio das festas, non só do Domingo de Piñata (primeiro domingo de Coresma, posterior ó Mércores de Cinza), senón tamén das Festas Patronais e que hoxe pervive na celebracións de onomásticas e cumpleanos, así como nas actividades dos campamentos infantís e ó que non é alleo o costume de guindar caramelos ós rapaces nas Cabalgatas de Reis.
Colócanse varios obxectos pendurados dunha corda que se ata a dous postes ou a dúas árbores; un dos obxectos contén caramelos, garrapiñadas, figos e uvas pasas e outras golosiñas e os demais conteñen fariña, fabas, arroz ou graos de millo; o rapaz que quere consegui-la piñata que logo compartirá cos seus compañeiros, debe romper, axudándose dun pau e cos ollos tapados cun pano, o cacharro que contén as golosiñas; se nono consegue pasaralle a quenlla a outro.
Antiguamente os cacharros eran recipientes de barro, xa un pouco escachados ou defectuosos, actualmente empréganse binchas ou incluso caixas que non só conteñen golosiñas, senón tamén pequenos xoguetes.
As Piñatas recordan a versión da Pita Cega recollida no Concello de Brión descrita nunha entrada anterior.
Segundo algúns expertos, as piñatas eran orixinarias da China e chegaron a Europa por medio de Marco Polo.

Cantigas: ¿Quién dirá que la carbonerita...?

Trátase probablemente dun xogo da roda do que só os nosos informantes recordan a melodía.
Unha nena cantaba:
-¿Quién dirá que la carbonerita,
quién dirá que la del carbón?,
¿quién dirá que no soy casada,
quién dirá que no tengo amor?
E as outras contestábanlle:
Ahora la señora viudita,
ahora ya se quiere casar
con el Conde Conde de Cabra
Conde de Cabra de este lugar.
Con el Conde Conde de Cabra,
Conde de Cabra se la ha de llevar.
E a nena cantaba outra vez:
Yo no quiero Conde de Cabra,
Conde de Cabra, triste de mí,
yo no quiero Conde Cabra,
Conde de Cabra sino a ti.

Xogos de cartas: os solitarios

Eran practicados sobre todo polas mulleres de máis idade do medio urbán. Hai infinidade de solitarios con maior ou menor dificultade, pero o obxectivo da meirande parte deles é ordear as cartas por paus desde o ás ata o rei. Requiren certo grao de concentración e de agudeza visual.
O que describimosa continuación é probablemente o máis popular e ofrece moitas variantes:
Vanse pasando as cartas e arriba colócanse os ases nunha rigleira a medida que van saíndo e logo os douses, tres, et., sempre do mesmo pau e en orden ascendente; debaixo faise outra ringleira cos reis, sobre os que se colocanos cabalos, sotas, etc., en orden decrecente, pero neste caso sen ter en conta o pau.
Cando se acaba de pasar toda a baralla os catro pus deben estar completos.

Os ceros

Xogábase na escola, con coidado de non ser descobertos polos mestres.
Participan dous xogadores que debuxan os ceros sobre unha folla de papel, preferentemente cuadriculado; poden debuxar tantos ceros como queiran, todo dependerá do tempo do que dispoñan.
Era practicado sobre todo polas nenas; por quenlla, cada nena unía dous ceros cunha liña, cando ó traza-la liña pechaba o cadrado, poñía nel unha letra, case sempre a inicial do seu nome e unía outros dous ceros. Cando o xogo ía avanzando era fácil pechar varios cadrados nunha mesma xogada.
Se dispoñían de lápices ou bolígrafos diferentes, cada nena empregaba unha cor para diferenciar millor os cadrados de cada unha. Gañaba a nena que tivera máis cadrados coa súa inicial.

Outras actividades lúdicas feitas polos rapaces

Ademais dos xogos propiamente ditos, os rapaces realizaban eles mesmos ou colaboraban cos adultos nunha serie de actividades lúdicas, principalmente con motivo das festividades do ciclo anual, que na cultura tradicional lle reservaban unha función concreta a cada grupo de idade, unhas veces diferentes para cada xénero e outras con independencia do mesmo.

Con motivo das festas patronais, ademais das diversións ofertadas especialmente para a xente miúda, ás que nos referimos noutras entradas, os nenos colaboraban da decoración do campo da festa e os seus redores coa confección de bandeiriñas e faroliños.

Para face-las bandeiriñas empregaban papel de seda de diferentes cores, tesouras, patacas cocidas para o encolado e fío de ata-los chourizos.

Recortaban as bandeiriñas usando un cartón como plantilla; dado que o papel de seda é moi fino, podían cortar varias dunha vez. Unha vez recortadas, dobrábanse por un lado sobre o cordel e pegábanse facendo tiras longas e despois atábanse de árbore a árbore ou de balcón a balcón nas vilas e cidades.
Se chovía o papel perdía as cores e acababa por desfacerse; actualmente as bandeiriñas seguen póndose con ocasión das festas en moitos lugares, pero son de material plástico, mercadas e non confeccionadas polos viciños.
Non se trataba de verdadeiras bandeiras, xa que non eran símbolos de países, senón que tiñan unha función exclusivamente decorativa. Actualmente predominan as querepresentan a España, Galicia, a Unión Europea e outros países, principalmente de Latinoamérica.

Al levantar una lancha

As nenas, xa case mociñas, facían unha roda e unha quedaba no medio. As outras cantaban:

Al levantar una lancha
una jardinera vi
regando sus lindas flores
y al momento la seguí (bis).
- Jardinera, tú que riegas
en el jardín del amor,
de las flores que tú riegas,
dime cuál es la mejor (bis).

A que estaba no medio contestaba:

-La mejor es una rosa
que se viste de color,
del color que se le antoja
y verdes tiene las hojas (bis).
Tres hojitas tiene verdes
y las demás son encarnadas,
a ti te escojo (nome)
por ser la más resalada (bis).

A nena nomeada respondía:

-Muchas gracias, jardinera,
por el gusto que has tenido,
tantas niñas en el corro
y a mí sola me has escogido (bis).

Esta nena pasada ó centro da roda e seguían xogando.

Cantigas

Paseando una señora (bis)
por el paseo, por el paseo,
con el aire que llevaba (bis)
ha roto un farol, ha roto un farol.
Perdone, caballero, (bis)
que no he sido yo, que no he sido yo,
que ha sido mi sombrero (bis)
por atrevido, por atrevido.

Xogos de cartas: o chinchón

Pode xogar calquera número de participantes cunha ou máis barallas. Cada xogador recibe sete cartas e o mazo, carro ou pote colócase enriba da mesa, ó seu carón unha carta descoberta. Por rigurosa quenlla cada xogador collerá unha carta, ben a que está descoberta, ben a primeira do mazo para tratar de formar parellas (dúas cartas do mesmo valor), tríos (tres cartas do mesmo valor), escaleiras (secuencia de cartas do mesmo pau e de valores consecutivos: cinco, seis, sete, sota...). Na mesma xogada debera desprenderse doutra carta que se coloca ó descoberto, de xeito que os xogadores saben sempre de que cartas se desprenden os demais compañeiros.
As cartas das que se foron desprendendo formarán un segundo mazo; cando o mazo de cartas que estaban boca abaixo se esgota, dáselle a volta a este segundo mazo revirando a que queda por riba. E así tódalas veces que sexa preciso ata que alguén pecha.
Para pechar é preciso ter menos de cinco puntos malos, é dicir que os valores das cartas que non formen parte dunha parella, trío ou escaleira sumen menos de cinco. O valor das cartas é o do seu número, o ás vale un e o rei vale dez. Se tódalas cartas están "colocadas" consegue -5 puntos. Se ten unha escaleira de cor, é dicir sete cartas do mesmo pau de valores consecutivos, fai chinchón e gaña.
Cando un xogador pecha debe amosar inmediatamente as súas cartas e a continuación farano os seus compañeiros, podendo estes colocar algunha das súas cartas malas para converter unha parella nun trío ou ampliar unha escaleira e ter así unha menor penalización.
Cando un xogador acumula máis de cen puntos positivos, perde e reengancha se quere cos mesmos puntos do xogador peor situado. Cando remata a partida, que pode durar horas, gaña o xogador que menos puntos teña.
Este xogo segue sendo practicado actualmente tanto por homes coma por mulleres; se hai moitos xogadores, divídense por xénero. Require memoria e estratexia.

Os submariños

Xogábase na escola, antes de que chegara o mestre ou ás agachadas. Dous participantes xa non moi pequenos, debuxaban cada un nunha folla de papel cuadriculado dous cadrados de 10x10 identificando as columnas cos números do 1 ó 10 e as filas coas letras da A á J, de xeito que cada cela quedaría identificada inequivocamente por unha letra e un número, A3, C7, G5, etc.
No cadrado da esquerda debuxaban os submariños, asegurándose de que o compañeiro non poidera percatarse da súa situación;

• 4 submariños de 1 cela;
• 3 submariños de 2 celas;
• 2 submariños de 3 celas;
• 1 submariño de 4 celas;

Por quenlla, un dos participantes dicía D8 e o outro dicía auga se non tiña ningún submariño nesa cela; pero se o tiña dicía tocado de 1, 2, 3 ou 4, segundo o número de celas do submariño, ou afundido se as demais celas dese submariño estaban tocadas; se era dunha soa cela dicía tocado de 1 , afundido. Ó mesmo tempo, marcaba cunha cruz a cela tocada. Se dicía auga non marcaba nada.

O seu compañeiro marcaba cun punto no cadrado da dereita as respostas, un punto se era auga e unha cruz se era tocado; se estaba afundido marcaba o seu contorno.

Gañaba o que conseguía afundir tódolos submariños do compañeiro antes de que este lle afundira os seus.

O xogo dos disparates

Participan nenos e nenas de tódalas idades e xogan tanto ó aire libre coma na casa ou nun cuberto.
Séntanse ou acrequéñanse formando un corro; cada neno ou nena faille unha pregunta ó ouvido ó compañeiro que está a súa dereita e este contéstalle. Por exemplo:
- ¿De que cor son os calcetíns que levas?
- Brancos.
O que responde faille unha pregunta ó que está a súa dereita:
- ¿Cantos anos tes?
- Nove.
E así ata que se completa a rolda, sempre en segredo.
Cando todos teñen preguntado e obtido unha resposta a súa pregunta, agora en voz alta, van dicindo o que lle preguntou o compañeiro que estaba a súa esquerda e a resposta que lle deu o que estaba a súa dereita.
-Este preguntoume de que cor son os calcetíns que levo e este contestoume nove.
De xeito que todos remantan ríndose dos "disparates" resultantes.

Retahílas

Estando a silva no seu lugar
chegou a mora para a pillar;
a mora na silva,
a silva rachouse,
rachouse no chan.

Estando a mora no seu lugar
chegou a mosca para a pillar;
a mosca na mora,
a mora na silva,
a silva rachouse,
rachouse no chan.

Estando a mosca no seu lugar
chegou a araña para a pillar;
a araña na mosca,
a mosca na mora,
a mora na silva,
a silva rachouse,
rachouse no can.

Estando a araña no seu lugar
cchegou a pita para a pillar;
a pita na araña,
a araña na mosca,
a mosca na mora,
a mora na silva,
a silva rachouse,
rachouse no chan.

Estando a pita no seu lugar
chegou o rato para a pillar;
o rato na pita,
a pita na araña,
a araña na mosca,
a mosca na mora,
a mora na silva,
a silva rachouse,
rachouse no chan.

Estando o rato no seu lugar
chegou o gato para o pillar;
o gato no rato,
o rato na pita
a pita na araña,
a araña na mosca,
a mosca na mora,
a mora na silva,
a silva rachouse,
rachouse no chan.

Estando o gato no seu lugar
chegou o can para o pillar;
o can no gato,
o gato no rato,
o rato na pita,
a pita na araña...

Estando o can no seu lugar
chegou o lobo para o pillar;
o lobo no can,
o can no gato,
o gato no rato,
o rato na pita...

Estando o lobo no seu lugar
chegou o pau para pillar;
o pau no lobo,
o lobo no can,
o can no gato,
o gato no rato...

Estando o pau no seu lugar
chegou o lume para o pillar;
o lume no pau,
o pau no lobo,
o lobo no can,
o can no gato...

Estando o lume no seu lugar
chegou a auga para o pillar;
a auga no lume,
o lume no pau,
o pau no lobo,
o lobo no can...

Estando a auga no seu lugar
chegou o home para a pillar;
o home na auga,
a auga no lume,
o lume no pau,
o pau no lobo,
o lobo no can,
o can no gato,
o gato no rato,
o rato na pita,
a pita na araña,
a araña na mosca,
a mosca na mora,
a mora na silva,
a silva rachouse,
rachouse no chan.

Existen versións tanto en lingua galega como castelá:

Estaba la mora en su lugar,
vino la mosca y le hizo mal
la mosca a la mora
y la mora en su moralito sola.

"El cocherito leré"

Era un xogo que se practicaba cando había poucas nenas, porque unha con habilidade podía saltar moito tempo sen perder.
Dan á corda e cantan:
El cocherito leré
me dijo anoche leré...
e cando din "leré" levantan as mans e fan xirar a corda por riba da cabeza da nena que salta que, pola súa banda, acunícase un pouco para que a corda non lle roce.
si yo quería leré
montar en coche leré
y yo le dije leré
con gran salero leré
yo no quiero coche leré
que me mareo leré.
E se a nena non perde seguen cambiando de ritmo:
El nombre de María
que cinco letras tiene
la eme, la a, la erre, la i, la a, Ma-rí-a.
E volven a mudar:
Yo no voy a la Marina
porque me quieren pegar,
los chiquillos caprihosos
que me quieren sentenciar.
Bartolo que te pilla el toro,
Bartolo que teva a pillar,
Bartolo se metió en un globo
y se echó a volar.

Cantigas:

Eres alta y delgada como tu madre,
morena, salada, como tu madre;
bendita sea la rama que al tronco sale,
morena, salada, que al tronco sale.

Eres como la rosa de Alejandría,
morena, salada, de Alejandría:
colorada de noche, blanca de día,
morena, salada, blanca de día.

Toda la noche estoy, niña, pensando en ti;
morena, salada, pensando en ti;
yo de amores me muero desde que te vi,
morena, salada, desde que te vi.

E mudaban o ritmo acelerando:

Desde que te vi con la pata de palo,
dije para mí malo, malo, malo, malo;
desde que te vi con la pata de madera,
dije para mí fuera, fuera, fuera, fuera.

Léxico: Andar a pinchacarneiros

Andar a pinchacarneiros ou dar pinchacarneiros ou pincharagatos é dar volteretas apoiando as mans no chan e dando un unpulo para ficar panza arriba.
Facíano os nenos do rural, ás nenas estáballe vedado por mor da roupa que usaban, porque o chan debe ser mol para non magoarse; soían aproveitar un campo con herba verde recén cortada e, a ser posible, un pouco encostado.
Persoalmente opino que o de pincharagatos pode vir da observación da gran flexibilidade corporal dos gatos ós que lles gosta moito brincar e rebrincar sobre a terra que se acaba de remover.

O Rei xudeo

A noite do cinco de xaneiro, noite de Reis, facíase un bolo de pan e no seu interior metíase unha faba; partíase o bolo e ó que lle tocara a faba tiña que organizar e dirixir unha serie de xogos para divertimento de toda a familia esa noite.
Este costume é a orixe da tradición actual do roscón de Reis e das sorpresasno bolo da Pascua.
Tamén nalgunhas regueifas (bolo de pan que ofrecía a madriña do casamento á mocidade) se introducía a faba como evidencia a copla:
A regueifa está na mesa,
no medio ten unha faba,
co permiso dos señores,
voulle espeta-la navalla.

¿Casualidade?
Antiguamente, no día de Reis líase a pasaxe do Evanxeo que relata as vodas de Caná.

As retahílas

Eran unha especie de cantinelas repetitivas que tiñan como finalidade estimula-la memoria e o razoamento dos nenos. Algunhas tiñan a súa propia melodía, outras baseábanse no ritmo ou na rima.
A seguinte é unha das máis populares, da que se coñecen varias versións:
Touporroutou, ¿para onde vas, vella?
Outros din tantarantán... Establécese un diálogo entre o neno e o adulto estructurado nun orde lóxico:
- Touporroutou, ¿para onde vas, vella?
- Touporroutou, para Pontevedra.
- Touporroutou, ¿e que vas buscar?
- Touporroutou, unha carga de sal.
- Touporroutou, ¿para que é o sal?
- Touporroutou, para botarlle ás berzas.
- Touporroutou, ¿para que son as berzas?
- Touporroutou, para face-lo caldo.
- Touporroutou, ¿para que é o caldo?
- Touporroutou, para comer as vellas.
- Touporroutou, ¿para que son as vellas?
- Touporroutou, para bota-lo millo.
- Touporroutou, ¿para que é o millo?
- Touporroutou, para darlle ás pitas.
- Touporroutou, ¿para que son as pitas?
- Touporroutou, para poñe-los ovos.
- Touporroutou, ¿para que son os ovos?
- Touporroutou, para darlle ó crego.
- Touporroutou, ¿para que é o crego?
- Touporroutou, para deci-la misa.
- Touporroutou, ¿para que é a misa?
- Touporroutou, para subir ó ceo.

Os primeiros xogos

Daba la mocita
en su cabecita,
daba, daba, daba
y no se lastimaba,
pero un día dio
y se lastimó.

Á vez que o adulto cantaba sostiña ó neno ou á nena sobre os seus xionllos, colléndoo pola man ou pasándolle o brazo dereito por detrás, á altura da cintura. Mentres coa man esquerda golpea soavemente na cachola invitando ó neno a facelo mesmo coa súa man dereita, coma se dun reflexo no espello se tratara.
É un xogo de coordinación e de contacto do neno co seu propio corpo.

Xogos e xoguetes

Chiflo feito cunha cana ou cun pau de sabugueiro.

O aforcado

Era un xogo que se practicaba na escola ou na casa cando facía mal tempo e para o que se precisa lapis e papel. Participan habitualmente dous xogadores, aínda que poderían ser máis. Trátase de adiviñar unha palabra sabendo por que letra comeza, por que letra remata e cantas letras ten. Ás veces tamén se dá unha pista sobre o seu siñificado dicindo, por exemplo, é un oficio, unha prenda de vestir, etc.
No papel póñense as letras inicial e final e unha raia por cada letra intermedia:
C _ _ _ _ _ _ _ _ O

Existen dúas modalidades:

1. Fanse dúas liñas idénticas, na superior vanse poñendo as letras que diga o xogador e que correspondan coas da palabra buscada no sitio e que lle corresponde; se as letras non son as correstas colócanse na liña inferior; se se completa a liña de abaixo antes de acertar coa palabra, o neno ou a nena perde e terá que probar con outra palabra; as oportunidades están en función do número de letras da palabra buscada.


2. Igual que o anterior, pero só se fai unha liña e cando a letra non é a correcta vaise debuxando o aforcado (de aí o nome do xogo); as oportunidades dependen do número de trazos que teña o boneco;

Trátase dun xogo que se mantén co paso do tempo.

Expresións relacionadas cos xogos de cartas

A primeira é dos rapaces: Dise no xogo da brisca ou do tute quitándolle importancia o feito de gañar a primeira baza. Ten un carácter despectivo e tamén de autoafirmación.

A sorte do principiante: Dise cando unha persoa participa por primeira vez nun xogo e gaña.

Arado: O ás de espadas.

Arrastrar: Xogar de saída unha carta do pau de triunfo naqueles xogos nos que é obligado subirlle.

Arregala-los ollos: Levantar as cellas, facer a seña do ás no xogo da brisca.

As dez de últimas: Sumar dez puntos o que fixo a última baza no tute ou no subastado.

Ás dez de últimas: A última hora, con retraso. Esta expresión pasou dos xogos de cartas á linguaxe coloquial.

As feitas son as que valen: Dise cando ó comezo dunha partida se xoga o ás de triunfo sen esperar á posibilidade de matar o tres para asegurarse unha boa cantidade de tantos.

Asistir ó pau: Botar unha carta do mesmo pau de saída.

Baralla: Conxunto de cartas para xogar.

Barallar: Misturar as cartas da baralla;

Bastón: Ás de bastos.

Baza: Cartas que se gañan nunha ronda.

Bola: O ás de ouros.

Brisca: Xogo; os ases e os treses dos paus que non son do triunfo.

Burro: Cabalo, principalmente o cabalo de bastos; denominación de varios xogos de cartas.

Canta-las corenta: Conseguir 40 puntos por ter o rei e o cabalo do pau de triunfo nalgúns xogos, sempre que se gañe unha baza.

Cantarlle as corenta a alguén: Reprendelo. Expresión dos xogos de cartas que pasou á linguaxe coloquial.

Carro: Mazo, pote; conxunto de cartas que se poñe na mesa despois de repartir nos xogos do burro, a brisca, o tute, etc.

Carta na mesa, pesa: Indica que a carta xogada non pode retirarse.

Carta na mesa, presa: Non se pode volver a atrás a xogada.

Chamarlle burro ó cabalo: Procede dunha das modalidades do burro na que se retira para xogar o cabalo de bastos. Pasou á linguaxe coloquial co sentido de "estamos dacordo coa mesma idea aínda que non empreguemo-las mesmas palabras".

Cinquillo: Xogo de cartas;

Copón: Ás de copas.

Comodín: Nalgúns xogos, carta que pode ter o valor doutra carta calquera;

Cortar: Partir, separa-las cartas da baralla en dous montóns e volver a xuntalas cambiando o orde. Faino sempre a persoa que está á esquerda do que reparte.

Da man de: Refírese a quen iniciou a xogada.

Dar: Repartir as cartas correspondentes a cada xogador.

De man: Dise das cartas que se reciben ó repartir.

Doerlle a un a cabeza: No xogo da brisca, ter un ás ou un tres que non sexan de triunfo.

En la mesa y en el juego se conoce al caballero: Dise cando algún ten mal perder.

Encartarse: Subir a unha carta con outra do mesmo pau.

Escaleira: Serie de cartas de valor correlativo no xogo do chinchón.

Escaleira de cor: Serie de cartas de valor correlativo e do mesmo pau no xogo do chinchón. O que consegue unha escaleira de cor fai un chinchón e gaña.

Escoba: Xogo de cartas; baza na que se recollen tódalas cartas que están na mesa no xogo do mesmo nome;

Estar a cegas: Ter malas cartas.

Estorbar: no xogo da brisca botar un triunfo de pouco valor cando xa hai algunha carta na mesa ou cando vai encartada para que non salven unha brisca.

Estorbo: Triunfo pequeno.

Face-las dos zapateiros: Non gañar un só xogo na mesma partida.

Fallar: No tute ou no subastado, nos que é obrigado asistir ó pau, ter que triunfar.

Fea: Unha carta sen valor.

Figuras: As sotas, cabalos e reis de cada pau.

Ir a Allariz: Non gañar un só xogo na mesma partida.

Ir a Noia: O mesmo que ir a Allaríz, ir ó Ceboleiro ou face-las dos zapateiros.

Ir ó Ceboleiro: O mesmo que ir a Noia. O Ceboleiro é un restaurante moi popular desta vila.

Leva-lo burro: Perder nos xogos do burro.

Mata-lo tres: Xogar o ás de triunfo na mesma baza na que se xoga o tres.

Mazo: Carro, pote;

Montarse: Botar unha carta do mesmo pau da que está na mesa e de maior rango.

O que non xoga, non perde nen gaña: Dise ás vecesa para declinar unha invitación a participar nunha partida; outras para xustificar a aceptación;

Palla: No tute, subastado ou brisca, cartas sen valor algún;

Parella: No xogo do chinchon, dúas cartas do mesmo valor;

Pau: Cada un dos catro grupos de dez cartas que compoñen a baralla española;

Pintan bastos: As circunstancias non se presentan favorables;

Pintar: Triunfar;

Poñerse: Botar unha carta do mesmo pau de saída, pero de máis valor.

Pote: Carro, mazo; conxunto de cartas que quedan na mesa despois de repartir nos xogos do burro, a brisca, etc.

Rinchón: Xogo, modalidade do burro.

Saír: Ser o primeiro en xogar;

Señoritas: As sotas.

Sete-velo: o sete de outros no xogo da escoba;

Subastado: Xogo, variante do tute.

Tantos: Puntos.

Trío: No chinchón, tres cartas do mesmo valor.

Triunfo: Carta do pau que manda nos xogos da brisca, tute, etc.

Tute: Xogo de cartas.

Xogar é aposibilidade de gañar con moita probalidade de chegar a perder. Frase que se lle atribue a Carolina Otero, que era unha xogadora empedernida.

Velo: O sete de ouros no xogo da escoba;

Vinte (en copas): Conseguir vinte puntos por ter o cabalo e mailo rei dun mesmo pau. Se é do triunfo cántanse corenta.

Arríncate nabo

Era un xogo que practicaban nenos e nenas xa grandes, pero separados por xéneros. Require destreza física, forza e resistencia, por iso quedaban excluídos os nenos de menor idade.
Un rapaz ou unha rapaza panda, case sempre o máis robusto, sentándose nun muro ou nunha pedra contra unha parede, é a madre; os demais divídense en dous equipos parellos que se forman utilizando algunga sorte, principalmente a sorte dos pés, que permite ós cabezas de equipo, ó escoller por alternancia, facelo ponderadamente. Un dos equipos, por convenio ou por sorteo, panda e o outro salta.
Os que pandan colócanse en ringleira de xeito que o primeiro coloca a súa cabeza no colo da madre e agárrase con forza cos brazos ás súas pernas; o que lle segue fai o mesmo apoiando a cabeza contra as nádegas do compañeiro e abrazándo con forza os seus muslos, e así todo o equipo, formando unha especie de oruga.
Os que saltan deben coller pulo e, apoiando as mans no lombo do último que panda, ficar sentados a carranchapernas dalgún dos que pandan, canto máis cerca da madre millor para deixar sitio para os compañeiros, xa que deben colocarse todos enriba para tratar de que, por mor do peso, algún dos que pandan se solte dos compañeiros e entón o seu equipo perda.

A cucaña ou pau ensebado

É un xogo ou cicais deberiamos dicir unha competición propia das festas patronais nalgunhas localidades galegas, aínda que a súa orixe sexa foránea (segundo algúns autores, procede de Nápoles).
Consiste nun poste de madeira espetado no medio do campo da festa do que pendura algún tipo de recompensa: golosinas, embutidos (chourizos, lacón, xamón...), animais (capón, coello...) ou, incluso, cartos, situada a uns 6 metros de altura ou máis. Participan os rapaces, mociños xa, máis áxiles, pois deben aparruñar sen máis axuda que a forza das súas mans e das súas pernas polo poste ata acadar a recompensa.
O poste é unha árbore o máis lisa e dereita posible que se unta con sebo (de aí o nome de pau ensebado), facendo así máis difícil o ascenso. De feito, o que conseguía a recompensa despois de moito esforzo remataba cos muslos seriamente lacerados.

As sortes nos xogos de cartas

Nalgúns xogos de cartas, sobre todo na brisca, no subastado ou no tute, tamén se empregan sortes para determiñar quen será o primeiro en barallar e reparti-las cartas. Un calquera dalle unha carta a cada un incluído el mesmo, que se coloca ó descoberto. O que teña a carta máis alta baralla e dá.
En caso de empate entre dous ou máis xogadores, dáselles somentes a estes unha segunda carta e, se fora preciso, unha terceira ata desempatar.
En ocasións tamén se fai unha sorte para constituír os equipos que competirán entre sí. A sorte máis empregada consistía en darlle unha carta a cada un observando a que pau corresponde para aplica-lo criterio ouros con copas e espadas con bastos.
Esta sorte emprégase cando as persoas xogan unhas coas outras por primeira vez e presumen que todos teñen unha habilidade similar, pois en caso contrario, os equipos fórmanse por consenso para garanti-la competitividade.

A roupa de xogar

Coleccionismo

Indios e vaqueiros
Despois dos seus primeiros pasos o cine convirteuse nunha arte moi popular. Os nenos das cidades e vilas nas que existían salas de exhibición, ás veces simplemente galpóns "acondicionados" a tal efecto, ían ó cine os domingos e días de festa, ás funcións infantís que soían celebrarse a primeira hora da tarde. As películas, copias que xa pasaran por moitas capitais importantes estaban cortadas, empatadas..., pero iso carecía de importancia para un público ávido de emocións. Un dos xéneros preferidos dos rapaces era o western.
Por iso, cando a unha popular marca de deterxente en polvo se lle ocurríu introducir nas súas caixas unhas figuriñas duns 10 cm de altura, aproximadamente, de plástico, de indios, vaqueiros, cabalos, soldados de cabalería e outros personaxes habituais nas películas do oeste, os rapaces comezaron a cobizalas como obxectos de colección e a intercambialas uns cos outros. Sustituíron así nas clases máis humildes ós soldadiños de chumbo, reservados só para algúns petos.

Cantigas

Debajo de un botón, ton, ton,
que encontró Martín, tin, tin,
había un ratón, ton, ton
¡ay qué chiquitín, tin, tin, (bis)
era aquel ratón, ton, ton,
que encotró Martín, tin, tin,
debajo de un botón, ton, ton!
E repetíase indefinidamente cada vez máis apresa ata que se cansaban.
A cantiga, destiñada ós nenos e nenas máis pequenos, segue un esquema envolvente similar o dalgunhas retahílas.

Xogos con pelota

"A pillala"
Era un xogo propio das nenas que se xogaba con calquera tipo de pelota.
Márcase o campo facendo dúas raias paralelas de aproximadamente 4 ou 5 metros de longo, separadas uns 7, 8 ou máis metros, en función do espazo dispoñible e da idade e habilidade das nenas.
Participan 3 ou 4, se son máis prefiren outras modalidades de xogo (a pés quietos, o brilé, etc.). Fan unha sorte para ver quen panda, é dicir quen se sitúa entre as dúas raias para tratar de coller (pillar) a pelota.
A cada lado das raiaas, pola banda exterior, colócase unha nena que lle lanzará a pelota á outra intentando que a ou as que están no medio nona collan.
As nenas poden moverse libremente polos espazos que lles corresponden a cada unha. A pelota pódena lanzar de calquera xeito, polo alto, facendo unha parábola, de modo que a que está no medio debe choutar e levanta-los brazos para tratar de pilla-la pelota ou muda-la súa traxectoria para conseguir que caia entre as dúas raias e collela. Tamén a poden lanzar horizontalmente con forza ou case ó raso. O elemento sorpresa é moi importante neste xogo que require destreza e resistencia física e tamén algo de sicoloxía.

Nos anos 50

Xogos e xoguetes: léxico

Pedir papas:
Siñifica rendirse, darse por vencido.
Nos acertixos e xogos de adiviñar, declararse incapaz de acertar coa resposta e pedir que o que propuxo o xogo facilite a mesma. Se tódolos participantes piden papas o que propuxo o xogo ten dereito a propoñer outro.
Esta expresión pasou do ámbito dos xogos á linguaxe coloquial co sentido de sentirse esgotado, non ter ánimo nen forzas para seguir facendo unha tarefa concreta de calquera índole.

Opinión

O papel integrador dos xogos:
Ademais da función pedagóxica, os xogos e as actividades lúdicas en xeral teñen unha función integradora e de interculturaliedade, principalmente aqueles que se desenvolven no interior das vivendas.
No ámbito rural predominan os aspectos integradores, xa que os xogos procuran a participación de tódolos membros da familia con independencia da idade e o status no seo familiar, mentres que no ámbito urbán a tendencia é á segregación por idades, encargando a un adulto ou a unha nena das máis vellas o coidado e entretenemento dos máis pequenos.
Nas familias máis acomodadas, ás veces buscaban persoas para ocuparse dos nenos, principalmente mociñas que realizaban esta tarefa por un precio módico e que perteñecían a familias máis humildes e con outros costumes que, sobre todo no tocantes á tradición oral (adiviñas, trabalinguas, refráns, ditos, expresións da fala popular, cantigas, coplas, etc.) transmitían ós rapaces por medio dos xogos.

Xogos e xoguetes: "Vexo, vexo"

Trátase dun xogo de interior, principalmente do ámbito urbán, no que participan un ou máis rapaces e un adulto. É un xogo que potencia a capacidade de observación, de memoria e de discriminación. Pódese considerar como un exercicio de estimulación cognitiva.
Soe comezar o adulto:
- Vexo, vexo...
E contesta o neno:
-¿Que ves?
- Unha cousa.
-¿É de que cor é?
- É verde.
E o neno busca inmediatamente cunha ollada tódolos obxectos de cor verde que se atopan nop recinto e segue preguntando:
- ¿É de cartón?
- Non.
- ¿É redonda?´
- Si.
- ¿Está colgada na parede?, ¿é de tea?, etc., etc., ata que acerta e entón é el o que di "Vexo, vexo..."

Xogos da corda: ó montón

Dúas nenas dan á corda e as demais saltan por grupos; entra unha, logo outra e outra, mentres cantan repetitivamente:
"Ó montón, que poucos son,´
ó montón, que poucos son..."
Poden entrar e saír libremente con tal de non perder, é dicir, que acorda non lle toque na roupa nen a pisen cos pés, senón terán que pasar a dar.

Os xogos de cartas: a brisca

É un dos xogos de cartas máis populares e que se mantén co paso do tempo. É practicado tanto polos homes como polas mulleres e polos rapaces xa un pouco máis grandes, porque require tanto memoria para botar conta das cartas que se xogaron e das que quedan por xogar, cálculo, estratexia e sicoloxía. Os máis avezados non permiten revisa-las bazas feitas para refresca-la memoria sobre as cartas que van fóra.

Poden xogar dous (cada un xoga para si), catro ou seis xogadores (por equipos).

Están permitidas as señas (ver entradas antigas) e cada xogador ou equipo debe conseguir facer máis de 60 tantos (puntos) para gañar.
As cartas cóntanse do seguinte xeito:

• Sotas: 2 tantos;


• Cabalos: 3 tantos;


• Reis: 4 tantos;


• Treses: 10 tantos;


• Ases: 11 tantos;

As demais cartas non valen nada.

Ademais de facer señas, está permitido falar ou facer comentarios, calquera cousa con tal de averiguar o xogo do contrincante ou de confundilo. Isto proporciona un interesante léxico referido ó xogo e por iso os que xogan habitualmente, xa sexa no seo familiar, xa sexa na taberna, prefiren xogar sempre cos mesmos compañeiros e...¡cosmesmos contrincantes!, porque a brisca crea moita rivalidade.

Cando xogan catro ou seis xogadores, os integrantes de cada equipo séntanse alternando, ABAB ou ABABAB. A baralla, o B que está á súa esquerda corta; A reparte tres cartas a cada un dos xogadores comezando polo que está á súa dereita e sempre en sentido contrario ás agullas do reloxo. Pon o resto do mazo (carro) no centro da mesa e descobre unha carta que indicará o pau do triunfo e que será a última en collerse da mesa.

O primeiro xogador en recibir cartas será o primeiro que xogue. A carta de saída marcará a pauta, de xeito que, para gasña-la baza será preciso xogar unha carta máis alta do mesmo pau ou un triunfo. O que gaña a baza é o primeiro en coller outra carta do mazo e tocaralle saír esta vez.

Tódolos xogadores deben ter sempre tres cartas na man ata que se remate o carro.

O equipo que consegue máis de 60 tantos gaña o xogo. O máis frecuente é ir a catro ou a seis, é dicir que rematará gañando a partida o equipo que consega antes os catr ou seis xogos estipulados.

Se un equipo non gaña nengún xogo, quedan 4-0 ou 6-0, dise dos seus integrantes que van a Noia, que van a Allariz, que van ó Ceboleiro ou que fixeron a dos zapateiros. Todas estas expresións teñen algunha relación entre elas: tanto en Noi como en Allariz os artesáns zapateiros eran numerosos e afamados; en canto ó Ceboleiro é un tradicioanl restaurante de Noia.

A roupa de xogar

Xogos e xoguetes: o xogo das cadeiras

Xógase nas casas, nas palleiras ou nos patios. Nalgunhas parroquias tamén se practicaba con ocasión das festas patronais.
Pode participar un número calquera de nenos, nenas, rapaces e, incluso, adultos. Habitualmente é un adulto ou un dos nenos máis vellos o que dirixe o xogo. Precísanse tantas cadeiras como participantes menos un. Colócanse as cadeiras facendo unha roda co respaldo cara ó interior do círculo e os nenos andan a bo paso ou correndo ó redor pola parte de fóra. A unha sinal convida, unha palmada, por exemplo, todos deben tratar de sentarse nunha cadeira, pero un sempre quedará sen sitio; este debe abandoar o xogo. Así ata que queda un só participante que será o gañador.

Cantigas:

Bartolo tiña unha frauta
Unha cantiga sinxela para os nenos máis pequenos que se convertía nun xogo divertido cando había que permañecer na casa por mor da choiva ou da excesiva calor.
Cantaban:
Bartolo tiña unha frauta
cun buratiño só
e a todos lles daba a lata
coa súa frauta o bo Bartolo.

Logo o mesmo empregando só a vogal A:
Bartala taña anha frata...
Coa E:
Bertele teñe enhe frete...
Coa I:
Birtili tiñi inhi friti...
Coa O:
Bortolo toño onho froto...
Coa U:
Burtulu tuñu unhu frutu...
E logo cada vez más apresa:
Bartolo tiña unha frauta...

Os informantes de máis idade recordan outra melodía coa que se facía o mesmo:
Cuando Fernando VII usaba paletó
Canda Farnanda Sáptama asaba palatá
Quende Fernende Sépteme esebe peleté
Quindi Firnindi Síptimi isibi pilití
Condo Fornondo Sóptomo osobo polotó
Cundu Furnundu Súptumu usubu pulutú

A roupa de xogar

Pantalón cun só tirante. Usábano os rapaces que xa non tiñan ide para levar pantalón curto, pero tampouco anos dabondo para comezar a usa-lo cinto. Moitas veces estes pantalóns eran herdados dos pais ou dos irmáns máis vellos.

Xogos e xoguetes

Roda de madeira, eita na casa polos pais ou polos avós para os nenos máis pequenos. Tan pronto comezaban a andar, os nenos empurraban pola roda dun lado para outro durante horas. Nos anos setenta comercializáronse unhas de plástico, máis lixeiras, que ó xirar a roda, facían un ruído similar ó das carracas.

Os xogos de cartas: as señas

Hai xogos de cartas nos que están permitidas as señas, na brisca, por exemplo, e outros, a maioría, nas que non o están. Evidentemente, as señas só teñen sntido nos xogos nos que se forman dous equipos.

En Galicia as señas son as mesmas nas diferentes localidades e a súa funión é a de informar ó compañeiro que dirixe o xogo das cartas que se teñen na man para que este estableza a millor estratexia posible:

• O ás: levanta-las cellas;
• O tres: chisca-lo ollo:
• O rei: alonga-los beizos;
• O cabalo: torce-la boca;
• A sota: amosa-la punta da lingua;
• Outro triunfo: soplar soavemente;
• Unha brisca: ladeá-la cabeza;
• Dúas briscas: ladeá-la cabeza ós dous lados;
• Ter malas cartas: pecha-los ollos;

Unha das razóns par o home non xogara coa súa muller ou os da casa xogaran contra os de fóra era a de evitar suspicacias sobre a posibilidade de facer señas diferentes ás convencionais e, polo tanto, xogar con ventaxa.

Xogos e xoguetes: carreiras de sacos

Practicábanse principalmente con motivo das festas patronais, rapaces de tódalas idades, pero, sobre todo, mociños, pois require habilidade. Case sempre tiñan lugar no campo da festa e os gañadores soían recibir algún premio aportado por algún establecemento comercial da zoa.
Os participantes metíanse nun saco que ataban á cintura cunha corda ou agarraban simplemente coas mans, e a saltos pois doutro xeito non é posible, trataban de chegar á meta, alentados polos amigos e familiares adultos.
As frecuentes caídas facían o divertimento dos viciños que se xuntaban para velos. Aínda hoxe as carreiras de sacos forman parte dos programa de festas nalgunha parroquias ou concellos.

Carreiras de sacos por parellas:
Dous rapaces ou dous mozos de, aproximadamente, a mesma estatura metían un o pé dereito e o outro pé esquerdo no saco, atándoo á altura do muslo e pasándose os brazos po detrais saltaban ó compás. Organizábanse durante as festas patronais.
(Informantes: concello de Brión)

Xogos e xoguetes: as chapas

Era un xogo preferentemente dos nenos. As chapas procedían dos botellíns de cervexa e refrescos que se popularizaron nos 60 e que ós rapaces lles gostaba coleccionar; é, polo tanto, posterior ó xogo do guá (descrito nunha entrada anterior), co que garda algunhas similitudes.
Xogábase ó aire libre e nun sitio chan; os rapaces primeiro preparaban o terreo, eliminando as pedriñas, follas, etc. cunhas ramas e despois facían unha pequena "pista" axudándose cunha pedra plana ou cun anaco de tella ou de ladrillo. Colocaban as chapas no punto de saída e debían achegalas á meta golpeando cada un a súa cun movemento seco do dedo corazón axudándose co pulgar, sempre por rigurosa quenlla.
Era un xogo de habilidade. Se ó darlle a unha chapa se desplazaba a doutro compañeiro fóra da pista, este debía comezar de novo desde o ponto de saída. Gañaba o primeiro que achegaba á meta a súa chapa e recibía en pago unha chapa de cada un dos compañeiros.

Xogos e xoguetes: a queda con casas

É unha mistura da "queda corrida" e "¿nesta casa hai fume?" (xogos descritos en entradas anteriores).
Establécense sitios nos que un non pode ser illado: árbores, pedras, recunchos... Abonda con arrimarse a unha árbore, por exemplo, e dicir "casa" e o perseguidor ten que buscar outro compañeiro ó que tratar de pillar.
No xogo de "¿nesta casa hai fume?" hai tantas casas como participantes menos un; na queda con casas o número de casas en proporción co número de participantes é moito máis reducido, o que fai o xogo máis dinámico.

As sortes con material: a sorte das pallas

O seu nome provén do emprego de anacos de canas do centeo, pero tamén soían empregar pauciños ou ramiñas das árbores, con tal que fosen doadas de partir e o máis direitiñas posible.
Existen dúas modalidades en finción do xogo que se vai practicar:

1. Se se trata dun xogo por equipos, un rapaz calquera colle dous anacos de cana ou dous pauciños de diferente lonxitude e agarrábaos no puño de xeito que a parte visível quedara igualada; os cabecillas dos dous equipos collían unha palla ou un garabullo cada un. O que collía o máis longo escollía primeiro.


2. Se se trata dun xogo individual, cóllense nas mans tantas pallas ou garabullos coma o número de xogadores, incluído o que fai a sorte. Panda o que colle a máis curta. O que dirixe a sorte tamén pode pandar se lle queda na man a palla máis curta.

Cantigas

O bailar do churrusqueiro:
O bailar do churrusqueiro
éche un baile moi disimulado,
cando pon a rodilla na terra,
todo o mundo se queda parado.
Anda, nena, menea esa saia,
anda, neno, menea eses brazos,
a la media vuelta
se dan los abrazos.

Neste caso, á vez que cantan, fan os movementos que indica a cantiga.

Xogos e xoguetes: a agachadela

Tamén chamada escondite ou orí polos castelán falantes.
Non precisa ningún tipo de material; pode xogarse tanto no interior das casas, coma ó aire libre, nenos e nenas de diferentes idades.
Faise unha sorte e o neno que panda colócase casa a unha parede, unha pedra ou unha árbore, que será "a madre", contando en voz alta unha, dúas, tres, etc., ata un número previamente establecido. Mentras conta o que panda, os demáis agóchanse por onde poden.
Cando remata de contar, vai en busca deles e se descubre a algún, volve correndo á madre e di "por (nome)" (a este feito chámaselle picar, pero se o descoberto corre máis e chega antes á madre, di "por min" (dise picarse) e sálvase.
Se se salvan todos, o neno ten que volver pandar, pero, se picou a algún, panda nuns casos o primeiro o noutros o último en ser descoberto.
Algúns grupos de rapaces delimitaban o campo de xogo, é dicir ata que distancia podían ir agocharse, outros non.

Xogos da corda: os fortes

Dúas nenas dan á corda ó compás dunha cantiga aumentando a velocidade nalgunhas partes da melodía, case sempre coincidindo coas notas máis agudas.
Algunhas cas cantigas empregadas neste xogo praticado exclusivamente polas nenas de máis idade, case mociñas, eran romances. Este feito propiciou a conservación e trasmisión do romanceiro tradicional español, ó mesmo tempo que pon en evidencia a gran memoria auditiva dos nosos devanceiros nun mundo no que a escritura non acadara a relevancia da que goza actualmente.
Temos dous exemplos de romances empregados con moita frecuancia neste xogo:

Un capitán sevillano, tamén coñecido como A doncela guerreira:
A un capitán sevillano
siete hijas le dio Dios
y tuvo la mala suerte
que ninguna fue varón.
A la más chiquita de ellas
le llegó la inclinación
de querer ir a la guerra
vestidita de varón.
- No vayas, hija, no vayas,
que te van a conocer,
llevas el pelo muy largo
y dirán que eres mujer.
- Padre, si lo llevo largo,
padre, córtemelo usted
que con el pelo cortado
un varón pareceré.
Siete años en la guerra
y nadie la conoció.
Un día al subir al caballo
la espada se le cayó
y en vez de decir maldito,
dijo ¡maldita sea yo!
El rey que la estaba oyendo
a palacio la llevó;
arreglaron los papeles
y con ella se casó.
(En negrita as palabras que corresponcden ós fortes)

E tamén o Romance da Raíña Mercedes (¿Dónde vas, Alfonso XII?), do que existen varias versións:

-¿Dónde vas, Alfonso XII,
dónde vas triste de ti?
-Voy en busca de mi amada
que ayer tarde no la vi.
Al subir una escalera,
una sombra vi venir.
-No te asustes, dueño mío,
no te asustes tú de mí,
que soy tu amiga querida
que he venido a verte aquí.
-Si eres mi amiga querida
echa un beso para mí.
-Los labios que te besaban
a la tierra se los dí.
-Si eres mi amiga querida,
abrázame tú a mí.
-Los brazos que te abrazaban
los gusanos dieron fin...

E tamén este outro:
-¿Dónde vas, Algonso XII,
dónde vas, triste de ti?
-Voy en busca de Mecedes,
que ayer tarde no la vi. (bis)
- Merceditas ya se ha muerto,
muerta está que yo la vi;
cuatro duques la llevaban
por las calles de Madrid (bis)...

Os fortes con tirón:
Ademais de incrementa-la velocidade, as nenas que dan tiran un pouco da corda, de xeito que esta non bata no chan e a nena que salta, non só ten que facelo máis rapidamente, senón con máis pulo.

Xogos de cartas: o cinquillo

É un xogo practicado case exclusivamente polas mulleres, principalmente no ámbito urbán. Incluso cando nunha reunión familiar se xuntaban moitas persoas e decidían pasa-la sobremesa xogando ás cartas, dividíanse en dous grupos por xénero; os homes xogaban á brisca, ó tute ou ó subastado e as mulleres ó cinquillo.
É un xogo de "banca", pero iso non quere dicir que se xogue sempre con moedas, pódense empregar fabas, garbanzos, graus de millo, etc.
Poden xogar dúas, tres ou máis persoas; cando son moitas, xogan con dúas barallas.
Repártense tódalas cartas e inicia o xogo o que teña o cinco de ouros (de aí o nome do xogo); o que está á súa dereita debe xogar o catro ou o seis de ouros, ou outro cinco; se non ten posibilidade de xogar e "pasa" debe poñer unha moeda ou unha faba no montón. O primeiro que se descarta por completo leva para si tódalas moedas ou tódalas fabas.

As sortes con material

Pares ou nones
Era unha sorte practicada principalmente polos rapaces, previamente ós xogos por equipos e coa finalidade de constituír os mesmos, cando querían pasar a xogar rapidamente.
Os dous rapaces que encabezaban os equipos collen tres pedriñas, anacos de tella ou carolos dos carballos. Poñen as mans na espalda e sacan o puño dereito no que terán unha, dúas, tres ou ningunha pedriña, un dí pares e o outro nones e abren inmediatamente os puños; se as pedras suman cero, dous, catro ou seis gañará o que dixo pares e se non gañará o que dixo nones. Ó que gaña correspóndelle a primeira quenlla para escoller ós compañeiros de xogo.
Esta sorte ten certa similitude con outro xogo chamado chinchimoni, que aínda se practica ás veces nos bares de Compostela para determiñar quen para as consumicións e que describiremos polo miúdo noutra entrada.

O mundo infantil: o coleccionismo

Algo innato nos rapaces e nos non rapaces é xuntar obxectos que, ás veces, un por un non teñen apenas valor, pero adquíreno cando son moitas e canto máis raras ou escasas millor. Este valor ás ceces é puramente sentimental. Os rapaces coleccionaban de todo:

• bólas para xogar e trocar, boliches das gaseosas;


• chapas, o mesmo;


• cromos;


• estampas e recordatorios;


• moedas, selos e billetes;


• retratos das caixas dos mistos;


• cunchas e caracolas do mar;


• pedras de feituras e cores curiosas e minerais;


• bolboretas, escarabellos e outros insectos;


• postais e tarxetas;


• prospectos e carteis de cine;


• coches de lata;


• follas de prantas e pétalos de flores;


• flores feitas coa pelusa das prendas de punto prensada, feitas polas propias nenas;


• papeis de plata dos caramelos;


• vales da catequese;


• soldadiños de chumbo;


• lapis;


• botóns;


• mariquitas;


• follas de árbores e prantas, pétalos de frores que colocaban coidadosamente entre as páxinas dos libros e cadernos escolares;


• recortes de periódicos relacionados con sucesos curiosos ou locais;


• figuriñas de plástico de indios e vaqueiros que viñan nas caixas do deterxente;

Para gardar todos estes tesouros eran moi cobizadas as latas grandes de Colacao, pero tamén caixas de cartón que se forraban ás veces con papeis ou con teas.

Cantigas

A música ocupa un lugar relevante nos xogos infantís. Moitos deles realízanse ó compás dalgunha melodía, pero ás veces, sobre todo as nenas, xogan a cantar, é dicir o feito de cantar constitúe por si mesmo unha diversión.

Quien dirá que la carbonerita...
Quién dirá que la carbonerita,
quién dirá que la del carbón,
quién dirá que no soy casada,
quién dirá que no tengo amor.

Ahora la señora viudita,
ahora ya se quiere casar
con el conde conde de Cabra,
conde de Cabra de este lugar.

Yo no quiero conde Cabra
conde de Cabra, triste de mí,
yo no quiero conde de Cabra,
conde de Cabra, sino a ti.

Xogos e xoguetes

Boneca

Xogos e xoguetes: a queda

A pilllar: a queda
Xogo moi sinxelo que se practica ó aire libre e non require ningún tipo de material. Xogan nenos e nenas de tódalas idades.
Fan unha sorte e determiñan quen vai pandar. Forman unha roda ó redor del e, á de tres, corren todos en calquera dirección e o que panda (queda) debe pillar a algun compañeiro agarrándoo poloa roupa ou, simplemente, dándolle unha palmada no lombo e dicíndolle "quedas"; inmediatamete este esmpeza a correr detrás dun compañeiro para facelo mesmo.
Cando un se sinte perseguido non corre só para alonxarse do seu perseguidor, senón cara onde están outros compañeiros para ver se se decide ir a por outro.
De feito, antes de comezar a xogar, estalécense os límites do espazo de xogo (campo), axudándose de referencias coma árbores, camiños, pedras, etc. que haxa ó redor, dicnda ata onde vale e ata onde non vale. Se algún sae do campo de xogo mentres corre perde e debe ser el o que pande.
A este xogo tamén lle chaman "a queda corrida" (curioso xogo de palabras).

Noutra variante deste mesmo xogo, cando un xogad pilla a outro, este debe poñer a man na parte do corpo na que lle tocaron e correr así ata que colle a outro.

Xogos de cartas: a escoba

A escoba

Un xogo ben coñecido de tódolos informantes, que moitos deles aprenderon sendo aínda nenos, a pesares de que este xogo ten un complexo sistema de reglas.

Poden participar dous, tres ou catro xogadores, incluso seis, pero nunca cinco, porque, descontando as catro cartas que se colocan ó descoberto, quedan 36, que non se poden repartir equitativamente entre cinco.

Un baralla e reparte tres cartas a cada xogador, descobrindo outras catro cartas que coloca no centro da mesa, reservando o resto do mazo. Comenzando polo xogador que está á direita do que reparteu, por quenlla, cada xogador intentaá facer unha baza sumando 15 (a sota vale 8, o cabalo 9 e o rei 10; xa que este valores non coinciden cos números das cartas, esta é a primeira dificultade para un neno) cunhacarta que teña na man e unha, dúas ou máis das que están descobertas na mesa.

Ás veces hai varias posibilidades e o xogador terá que calcula mentalmente o que máis lle convén, tendo en conta o complexo sistema de puntuación deste xogo.

Se ó face-la baza deixa a mesa limpa, é dicir, recolle tódalas cartas que estaban descobertas, fai escoba e asegúrase un punto.

Se non pode facer baza, deberá desprenderse dunha carta, calculando igualmente o que máis lle beneficia.

Despois de tres roldas os xogadores desprendéronse das súas cartas e o que reparteu vólvelle dar outras tres a cada un; e fan o mesmo que antes. Habitualmente, o que reparte avisa cando chegan á última rolda. É neste intre cando cada xogador debe apurar ó máximo a súa estratexia calculando, a partire das cartas que saíron e as que ten na súa man, as posibles xogadas, tanto propias coma dos compañeiros.

• Dous xogadores: 6 roldas;


• Tres xogadores: 4 roldas;


• Catro xogadores: 3 roldas;


• Seis xogadores: 2 roldas;

O xogador que fai a última baza recolle tamén as cartas que quedan descobertas enriba da mesa, que deberán sumar 10 (ou ás veces 40), por iso, se o xogador ó que lle corresponde a última quenlla ten un rei debe desprenderse del tan pronto poida, porque en caso contrario, o xogador anteiro a el pode facer unha escoba.

Reconto de puntos:

• Escobas: 1 punto por cada unha;


• O velo (o 7 de ouros): 1 punto:


• O que teña máis cartas: 1 punto;


• O que teña máis cartas de ouros: 1 punto;


• As "setenta": 1 punto;

Para contabilizar as "setenta" cada xogador debe poñer o sete, o seis, o ás ou o cinco de cada paue suma-los puntos; o ás vale cinco e medio.

O máis habitual é xogar a 21, é dicir o xogador que consegue antes 21 puntos gaña.